Bauman / Bałka
pod red. Katarzyny Bojarskiej
144 strony
Narodowe Centrum Kultury
Warszawa 2013
ISBN 978-83-63631-44-4

W polskiej historii sztuki wywiad oraz wywiad rzeka mają ugruntowaną pozycję i, obok chybionych, wiele udanych realizacji, począwszy od Nie tylko o sztuce. Rozmowy z Profesorem Mieczysławem Porębskim (1992) Krystyny Czerni, a skończywszy na aktywności wydawnictwa 40 000 Malarzy i chociażby Strategii pająka (2011) – wywiadzie Adama Mazura z Andrzejem Osęką. O wiele rzadziej trafiają się natomiast podobne przedsięwzięcia, w których przekracza się tę utartą formułę w ten sposób, że obu rozmówcom przysługuje z założenia równorzędna pozycja; za jeden z bardzo nielicznych przykładów tej formy wywiadu można uznać zapis czterech spotkań Mieczysława Porębskiego z Tadeuszem Kantorem z przełomu 1989 i 1990 roku (zamieszczony w osobistej monografii artysty pod tytułem Deska).

Tymczasem taki – w tym świetle dość unikatowy – charakter ma książka Bauman / Bałka, świadectwo spotkania, do którego doszło w domu socjologa i filozofa w Leeds w sierpniu 2011 roku. Tym, co stanowi spoiwo dialogu i zapewnia podmiotowość obu jego uczestnikom, nie jest, rzecz jasna, ani to samo medium formułowania myśli, ani wspólne doświadczenie generacyjne. Płaszczyzną wzajemnego zrozumienia, łatwo wzniesioną ponad zastanymi różnicami, jest tu – by z konieczności nazwać to możliwie najogólniej – wrażliwość i gotowość do krytycznej refleksji nad śladami przeszłości we współczesności, zwłaszcza nad śladami wojny i tragedii ­Shoah. Niemniej jednak nie ulega kwestii, że wartość rozmowy wynika w dużej mierze właśnie z tej nieredukowalnej różnicy – z faktu, że dla obu rozmówców spotkanie odbywa się zarówno poza ich dyscypliną czy modusem pracy, jak i w przestrzeni (pokoleniowego) zapośredniczenia; w przypadku Bałki: spóźnienia i niezawinionej niewiedzy, na co trafnie zwraca uwagę Katarzyna Bojarska, redaktorka książki.

Wymiana myśli krąży wokół przywiezionej do Leeds fotografii ściany warszawskiego studia Bałki, stanowiącej swoisty notatnik, zbiorowisko wycinków prasowych i zdjęć, które „nie dają spokoju” i nierzadko stają się zalążkiem przyszłych projektów artystycznych. Rozmowa, której rytm nadaje przenoszenie wzroku z jednego fragmentu ściany na drugi, zawiera wszystkie wady i zalety tego pomysłu, choć te ostatnie zdecydowanie przeważają.

Wprawdzie niektóre „zapiski” w notatniku Bałki okazują się ślepymi uliczkami w konwersacji z Baumanem (między innymi napis „Mad-a-gas-car” czy reprodukcja fragmentu obrazu Davida Teniersa), ale – po pierwsze – skupienie uwagi na pojedynczych fotografiach i stojących za nimi, bardzo konkretnych problemach chroni całą rozmowę przed popadaniem w (transcendentalne, formalistyczne, historiozoficzne…) uogólnienia, przed tendencją, która zbyt często nawiedza rozmaite „rozmowy o sztuce” między polskimi artystami a filozofami. Inną sprawą jest, że w uniknięciu podobnych mielizn pomaga też klasa interlokutorów.

Po drugie, sam charakter przypiętych do ściany zdjęć, znamionujących przecież swobodną pracę w procesie, sprzyja ustawicznemu powracaniu do takich wątków, które ukazują działania Bałki „od kuchni”. Dla przykładu: fotografia torów kolejowych w Otwocku, rodzinnym mieście artysty, skąd w 1942 roku wywieziono osiem tysięcy Żydów, prowokuje refleksję nad genezą zainteresowania przeszłością w jego twórczości. Z kolei zdjęcie wolno stojącej zamkniętej bramy z Brzezinki, traktowane jako szkic koncepcyjny, prowadzi artystę do opowieści o pomyśle na planowaną instalację rzeźbiarską. I podobnie, nawet jeśli artysta i socjolog rozmawiają o zrealizowanych i dobrze znanych Winterreise i How It Is, to tak, że mimochodem – również pod wpływem dociekliwych pytań Baumana – akcent pada na przypadek współtworzący wideo z Brzezinki czy pierwszy, ostatecznie zarzucony, projekt do Hali Turbin, a ogólnie – na logikę procesu twórczego: „sieć” zarzucaną na rzeczywistość, wagę pomyłki, eliminację materiału, stosunek do pracowni i gestu artystycznego. W istocie taka strategia wywiadu okazuje się wysoce efektywna, pomaga bowiem spojrzeć na prace Bałki „z ukosa”, inaczej niż pozwalają na to ich bardziej tradycyjne interpretacje.

Po trzecie wreszcie, przenosząc uwagę z Bałki na Baumana, trzeba przyznać rację Katarzynie Bojarskiej, kiedy pisze, że jest to spotkanie, do którego „nie mogło nie dojść”, a przynajmniej – że byłoby wielką szkodą, gdyby do niego nie doszło, bynajmniej nie tylko ze względu na historyków sztuki, ale także na badaczy i miłośników myśli socjologa. Jest bowiem znamienne, że w tej samej mierze, w jakiej okazuje się on przenikliwym interpretatorem twórczości artysty, odnajduje w niej pokrewieństwo z własnymi rozważaniami. Ciekawie jest obserwować, jak w toku rozmowy filozof potwierdza swoje intuicje à propos Bałki, przy okazji oglądania kolejnych fotografii wyławia kolejne analogie do swoich tez, a w końcowych rozdziałach wywiadu rzuca nawet: „Marzy mi się, żeby znalazł Pan wizualny wyraz problemu, który od dawna chodzi mi po głowie”. Nie bez powodu właśnie te rozdziały, w których Bauman staje się coraz bardziej autobiograficzny oraz przywołuje i wraz z Bałką rozważa swą znaną kategorię płynności, należą do najciekawszych w całej książce.

W konsekwencji Bauman / Bałka to zapis spotkania w przestrzeni „pomiędzy”, które powinno być zajmujące dla wszystkich zainteresowanych interdyscyplinarną refleksją nad sztuką oraz pamięcią i jej śladami w kulturze.

Piotr Słodkowski (ur. 1985) – historyk i krytyk sztuki, absolwent Uniwersytetu Waszawskiego i interdyscyplinarnej Akademii Artes Liberales, doktorant na Wydziale Historycznym UW, a także uczestnik Międzyuczelnianego Programu Indywidualnych Studiów Doktoranckich AAL. Zajmuje się polską sztuką nowoczesną i współczesną; obecnie przygotowuje dysertację na temat polsko-żydowskiego malarza awangardowego Henryka Strenga (właśc. Marka Włodarskiego). Publikował w czołowych polskich periodykach akademickich z zakresu historii sztuki – „Artium Quaestiones” i „Ikonothece”; współpracuje z amerykańskim pismem „ARTMargins: Central & Eastern European Visual Culture” oraz z magazynem „Szum”. Jako były stypendysta współpracuje także z Krajowym Funduszem na rzecz Dzieci.