W antykwariacie Skrypt, mieszczącym się w kamienicy przy ul. Jabłonowskich w Krakowie, stoi duże kartonowe pudło z przecenionymi, starymi książkami, które można kupić po kilka złotych. Znam ten antykwariat z czasów uczelnianych, studenci zawsze stanowili grupę jego najwierniejszych klientów.

Charakterystyczne pudełko z niechcianymi przez nikogo książkami stało się inspiracją do postawienia pytania o społeczne znaczenie książki, o jej relację z odbiorcą, o przestrzeń, w której funkcjonuje, oraz proces utowarowienia, któremu podlega. Naszym zamiarem było odnalezienie książki w „miejskim bałaganie globalizującego, urbanizującego szaleństwa kapitału[1].

Dzięki tym poszukiwaniom zrodził się projekt artystyczno-społeczny pod nazwą Powrót książki, realizowany od marca do maja 2012 roku. Jego koncepcja i realizacja były wspólnym działaniem zespołu Działu Edukacji – Elżbiety Sali, Marii Wegenke, Emilii Pawłusz oraz Magdaleny Mazik, tworzącej program Biblioteki MOCAK-u, krakowskiego projektu Sól[2], prowadzonego przez Mateusza Okońskiego i Anetę Rostkowską, oraz antykwariatu Skrypt. Każda z osób zaangażowana w projekt wniosła inny punkt widzenia, akcja połączyła różne środowiska, pomysły i perspektywy. Dzięki projektowi Sól Powrót książki stał się działaniem artystycznym i społecznie zaangażowanym, podejmującym tematy transformacji miasta, niezgody na gentryfikację i utowarowienie jego lokalnej tożsamości, której ostoją są małe punkty handlowo-usługowe, takie jak antykwariat.

Rolą antykwariusza było wybranie i wypożyczenie kilkudziesięciu książek, które zostały przetworzone przez artystów oraz uczestników warsztatów w MOCAK-u. Biblioteka Muzeum stała się przestrzenią realizacji warsztatów oraz ekspozycji ich efektów – książek artystycznych, których wystawa zainaugurowała działalność Czytelni Muzeum. Na koniec Dział Edukacji nadał wydarzeniu charakter partycypacyjny, zapraszając osoby zainteresowane do poznania Muzeum oraz twórczej, nietypowej i bardzo odważnej interakcji z książkami.

Projekt miał charakter wieloetapowy i w pewnym sensie trwa nadal. 31 marca w Bibliotece MOCAK-u odbyły się otwarte bezpłatne warsztaty, w których trakcie ich uczestnicy poznawali różne formy książek artystycznych, stworzonych przez współczesnych artystów, a następnie spośród książek przekazanych przez antykwariat wybierali te, które sami chcieliby zmienić. Stare, zapomniane wydawnictwa stały się czymś w rodzaju tworzywa dla twórców i uczestników warsztatów, którzy poprzez artystyczną ingerencję w nie zbudowali swoją osobistą relację z przedmiotem. Kluczową rolę w warsztatach odegrały emocje, chodziło o zburzenie pewnego mitu wokół książki, złamanie tabu nieodwracalnego zniszczenia jej. Okazało się, że książki nie trzeba wcale czytać, żeby jej doświadczyć, można się nią bawić i eksperymentować – rysować po niej, doklejać lub wyrywać kartki, wycinać, palić, gryźć, dopisywać, kolorować, szyć. Zmienione książki nie były sygnowane; zdarzyło się, że ta sama książka została przez pomyłkę lub celowo przetworzona przez kilka osób. Zespół MOCAK-u wspólnie zniszczył jedną z powieści.

W warsztatach wzięły udział różne grupy – rodziny, dzieci, młodzież, studenci, seniorzy, artyści, osoby profesjonalnie związane z książką oraz zwiedzający Muzeum, którzy spontanicznie dołączyli do akcji. Każdy mógł wejść w rolę twórcy, obserwatora, jak i odbiorcy działań innych uczestników. Zmienione publikacje wracały do nas jeszcze przez kilka tygodni od zakończenia warsztatów. W sumie  przetworzonych zostało 60 wydawnictw pochodzących z antykwariatu i księgozbioru MOCAK-u.

Kolejnym etapem projektu była ekspozycja książek artystycznych w przestrzeni Biblioteki. Mateusz Okoński wykonał w tym celu instalację nawiązującą do kartonowego pudła – miejsca, w którym znajdowały się przecenione publikacje w antykwariacie. Odwiedzający Bibliotekę byli zapraszani do interakcji z książkami, niekoniecznie do ich czytania, ale przede wszystkim do oglądania, dotykania, wąchania, przeżywania kontaktu z nimi jako z pracami artystycznymi.

Po kwietniowej wystawie książki wróciły do antykwariatu Skrypt i tutaj kończy się nasz udział w budowaniu ich nowej historii. Można było kupić je za symboliczne kilka złotych, cenę sprzed ich przemiany. Wiemy, że cieszyły się dużym zainteresowaniem i bardzo szybko znalazły nabywców. Ja najbardziej lubię książkę-rzeźbę, która została na zawsze zamknięta poprzez zanurzenie w naturalnym wosku.

Projekt wyzwolił dużo społecznej energii i entuzjazmu. Udział w nim zróżnicowanych grup uczestników oraz różnych środowisk ukazał olbrzymi potencjał i potrzebę tworzenia oddolnych miejskich inicjatyw. Zaangażowane budowanie wspólnych znaczeń stało się twórczą alternatywą dla wszechogarniającej homogeniczności obiektów i miejsc.

„Miasto to przestrzeń odważnie przekształcana przez człowieka, zgodnie z głosem jego serca”[3]. Rolą nowych instytucji kultury jest stworzenie otwartej przestrzeni do działań społecznie zaangażowanych, wynikających z potrzeb ich użytkowników. Projekt Powrót książki umożliwił spotkanie się, tworzenie nowych treści, dzielenie się nimi, komentowanie i integrowanie się wokół nich wielu różnym grupom wiekowym i społecznym. Ważnym elementem akcji był jej lokalny charakter. W Dziale Edukacji realizujemy również projekt Podgórze, w którym poprzez sztukę chcemy przeciwdziałać niekontrolowanej gentryfikacji i zatarciu tożsamości miejsca, w którym znajduje się Muzeum.

Powrót książki zainspirował kilka innych działań – w lipcu tego roku Magdalena Mazik i Katarzyna Wincenciak zaproponowały kolejną grę z książkami w roli głównej, tym razem w postaci wystawy Czytaj dalej >>> w Bibliotece MOCAK-u. Wystawa zachęcała do porzucenia tradycyjnego, klasycznego porządku przeszukiwania księgozbioru na rzecz samodzielnego, osobistego odkrywania i dopisywania nowych kontekstów publikacji. Doświadczanie książki stało się także podstawą cyklu warsztatów dla najmłodszych zatytułowanego Dziecięca pracownia książki. Podczas nich dzieci wykonywały ilustrację do książki Czym jest sztuka? oraz projektowały kolorowe litery, które następnie wycinały i umieszczały na kartach specjalnie przygotowanej dwumetrowej instalacji w kształcie książki. Z pewnością to nie koniec działań zainspirowanych książką w MOCAK-u.