Catherine Lord, Richard Meyer
Queer Art & Culture
424 strony
Phaidon Press Limited, New York 2013
ISBN 97807-148-4935-5

Pionierski album Catherine Lord i Richarda Meyera, artystki lesbijskiej i krytyczki sztuki oraz historyka sztuki gejowskiej, obejmuje okres 125 lat. Wydawczyni i wydawca zabierają nas w podróż – a raczej: w wiele podróży z przystankami, wahaniami i zapętleniami – od epoki konstruowania homoseksualizmu jako tożsamości w końcu XIX wieku, poprzez rozmaite konteksty polityki ciała i seksualności, do genderqueerowych teorii i przedsięwzięć z początków naszego wieku.

W swojej olbrzymiej publikacji Lord i Meyer zastosowali podział na okresy według momentów kluczowych i przełomowych dla osób i społeczności (w liczbie mnogiej) nieheteronormatywnych. Z perspektywy politycznej jest to linia progresu, którą wyznaczają kolejne kroki emancypacji. Wydawczyni i wydawca, chociaż ułożyli materiał chronologicznie, nie popełniają błędu charakterystycznego dla wielu narracji spod znaku LGBT, które wytyczają pewną nieprzerwaną, wybiegającą w świetlaną przyszłość drogę od mrocznych czasów niewidzialności, dyskryminacji i wykluczenia ku pełnemu zrównaniu praw, które w sztuce wyraża się w afirmatywnych przedstawieniach odzyskanej godności, doskonale wkomponowujących się – jak przycięte cegiełki – w społeczną budowlę tego, co normalne.

Wybrawszy za temat albumu sztukę i kulturę queer (a więc „zboczoną”, „dziwaczną”, „skrzywioną poza normę”, nie zaś gejowską, gejowsko-lesbijską czy homoseksualną), Lord i Meyer uniknęli również ograniczenia, jakim byłaby prezentacja jedynie tych artystek/ów, którzy identyfikowali się jako osoby homoseksualne, mogliby się tak określać lub życzylibyśmy sobie, żeby tak o sobie mówili. Album nie zawiera znalezisk, które przyniosłoby poszukiwanie wizualnych przedstawień miłości i pożądania między osobami tej samej płci. Znajdziemy w nim raczej – z konieczności przebrane i z pewnością niereprezentatywne – efekty badania sposobów kreatywnego wykorzystywania kodów kulturowych związanych z nieheteronormatywnością.

Nie oczekujmy po tej lekturze pełnego, spójnego obrazu zjawiska: wydawczyni i wydawca ujawniają nam historyczne, polityczne i społeczne konteksty, w jakich powstawała sztuka, pokazując na ich tle, jak w tym ­samym czasie i przestrzeni mogą współistnieć śmiałe wyzwoleńcze deklaracje oraz akty autocenzury i samoograniczenia, performatywne gesty dumy i świadectwa upokorzenia oraz wstydu, wyłomy w społecznych nor-­
mach i próby wpisania się w normatywność. Możliwości wyrazu dla własnej ­identyfikacji po raz kolejny i bardzo wyraźnie okazują się płynne, zmienne, wielokrotnie uwarunkowane.

Lord i Meyer, postawieni przed koniecznością dokonania wyboru spośród wielu tysięcy twórczyń/ców oraz ich obrazów, rzeźb, fotografii, instalacji czy filmów, zdecydowali się, nie biorąc pod uwagę przypisywanego im znaczenia i prestiżu, przedstawić w albumie dokładnie po jednej pracy każdej/go artystki/tysty – choć zasadniej byłoby tu użyć szerszego określenia i mówić o autorkach/rach. W publikacji zaprezentowano bowiem nie tylko dzieła profesjonalnych i uznanych artystek/ów, jak na przykład Aubrey Beardsley, Robert Mapplethorpe, Annie Leibovitz i Catherine Opie, lecz także intymne pamiętniki, prace amatorskie, murale, ulotki czy plakaty związane z demonstracjami politycznymi, a nawet anonimowe zdjęcia pornograficzne. Tylko część ze zgromadzonych w albumie prac powstała z myślą o zaprezentowaniu ich szerokiej publiczności – niektóre, wręcz przeciwnie, miały na zawsze pozostać ukryte przed światem, również nie wszystkie w zamierzeniu były dziełami sztuki. Sięgnięcie po materiały prywatne i okolicznościowe to gest queerowy, zaburzający istniejący porządek: pozwala przesunąć granice tego, co uważamy za sztukę, za rzecz cenną, wartą zachowania i pokazywania; uwydatnia pęknięcie w murze, jaki zwyczajowo oddziela sztukę „prawdziwą”, wysoką, publiczną od sztuki niskiej, a także od prywatnej, tworzonej na własne potrzeby niesztuki.

Wydawczyni i wydawca podzielili imponującą, ponadczterystustronicową publikację na trzy części. Na pierwszą składają się dwa eseje, w których Lord i Meyer syntetycznie i problemowo przedstawiają sposoby, w jakie artystki i artyści wypowiadali się na temat nieheteronormatywnej seksualności w okresie od roku 1885 do lat 80. XX stulecia oraz w ciągu ostatnich 30 lat – aż do pierwszej dekady XXI wieku. Warto zauważyć, że oba działy, choć dotyczą okresów tak różnej długości, obejmują mniej więcej tyle samo materiału; nic w tym dziwnego, jeśli pamiętamy, w jak odmiennych od współczesnych warunkach powstawały w przeszłości – i miały szansę się zachować do teraz – obiekty sztuki związanej z nieheteronormatywnością. Część pod tytułem Prace gromadzi ponad 250 dzieł opatrzonych krótkimi, zarysowującymi kontekst ich stworzenia opisami. Album zamyka podręczne i jednocześnie bogate archiwum dokumentów, w którym znalazły się liczne źródła i opracowania: od notatek artystek i artystów, przez recenzje wystaw, manifesty, po krytyczne eseje. Dodatkową premią są biografie artystek/ów oraz autorek/ów i obszerna bibliografia.

Pisząc recenzję jako czytelniczka/nik z Europy Środkowowschodniej, muszę zauważyć na koniec, że ten wielki album stanowi wielki pomnik zachodniocentryzmu. Prezentując postaci i prace z kręgu kultury zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej, Lord i Meyer zdają się nie zauważać, że ich perspektywa nie jest uniwersalna, przez co czynią ją całkowicie przeźroczystą – niczym heteronorma, którą w swojej pracy starają się przecież obnażyć i jednocześnie uwidocznić.

Agnieszka Weseli (ur. 1975) – historyczka seksualności, feministka oraz działaczka ruchu queer. Od 1999 roku prowadzi badania nad życiem seksualnym w Polsce XIX i XX wieku. Publikowała teksty i zdjęcia w „Ricie Baum”, „Kontekstach”, „Gazecie Wyborczej”, „Polityce”, „InterAliach” i innych czasopismach. Przygotowała raport o obecności i działalności polskich lesbijek, biseksualistek, osób transpłciowych i queer w latach 1989–2009 na I Kongres Kobiet w 2009 roku. Jest członkinią między innymi Porozumienia Kobiet 8 Marca, grupy Ulica Siostrzana oraz kapituły Nagrody dla Książki Feministycznej im. Narcyzy Żmichowskiej.